Strona główna » Alergeny »

Alergeny owadów błonkoskrzydłych

Alergia na składniki jadu owadów żądlących może stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia chorych. Układowe reakcje alergiczne po użądleniach przez owady błonkoskrzydłe nie są zjawiskiem powszechnym. Jednak ze względu na gwałtowny i burzliwy przebieg oraz ryzyko zgonu chorzy z alergią na jad, szczególnie na jad pszczoły i osy, wymagają szczególnej diagnostyki i specjalistycznego leczenia.

Aspekty biologiczne

Z punktu widzenia alergologii najistotniejsze znaczenie w rzędzie Hymenoptera odgrywa podrząd Apocrita (żądłówki), rodzina Apidea (pszczołowate) oraz Vespidea (osowate). Rodzaj Apis obejmuje 4 gatunki:

pszczoła olbrzymia (A. dorsata)
pszczoła karłowata (A. fl orea)
pszczoła wschodnia (A. ceana)
pszczoła miodna (A. mellifera)

Rycina – systematyka owadów

Wszystkie gatunki należące do rodzaju Apis żyją w zorganizowanych społeczeństwach Pszczoła olbrzymia i karłowata żyje obecnie dziko na terenie Azji, Afryki i Ameryki Południowej.

Pszczoły miodna i wschodnia zostały natomiast udomowione. Gatunek pszczoła miodna (Apis mellifera) zyskał największe znaczenie gospodarcze Gatunek pszczoły miodnej wykazuje duże zróżnicowanie, w obrębie którego można wyodrębnić liczne podgatunki, rasy i odmiany. Wyróżnia się przykładowo:

pszczołę egipską (Apis mellifera lamarckii)
pszczołę afrykańską (Apis mellifera adansoni)
pszczołę madagaskarską (Apis mellifera unicolor)
pszczołę perską (Apis mellifera meda)
pszczołę kaukaską szerokołapą (Apis mellifera remipes
pszczołę kaukaską wysokogórską (Apis mellifera caucasica)

Rodzina osowate (Vespoidea) dzieli się na podrodziny Vespinae i Polistinae, różniące się w budowie (odmienne połączenia odwłoka z tułowiem) Podrodzina Vespinae jest reprezentowana przez trzy rodzaje:

osa (Vespula)
Dolichovespula
szerszeń (Vespa)

Największy spośród osowatych jest szerszeń (Vespa crabo), ze względu na jego tryb życia dość powszechnie spotykany w pasiekach. Szerszeń poluje na pszczoły, którymi żywią się larwy tego owada. Jest największa osą w Europie – długość samic wynosi średnio 26–35 mm, robotnic 19–23 mm, samców 21–23 mm. Poluje także nocą, ale nie jest szczególnie agresywny, atakuje tylko w pobliżu swego gniazda. Rodzaj Dolichovespula jest bardzo trudny do odróżnienia od rodzaju Vespula(osy). Różnica dotyczy jedynie mniejszej odległości między oczami a górnąszczęką. Podrodzina Polistinae (w Europie i USA nazywana również osami lub klecankami) jest w Europie reprezentowana przede wszystkim przez gatunki: Polistes dominulus, Polistes gallicus, Polistes nimpha(14).

Trzmiele, dzięki długim języczkom, są najlepszymi zapylaczami roślin w przyrodzie (zapylanie roślin w szklarniach). Trzmiele są mało agresywne. W Polsce występuje 24 gatunki trzmieli . Najpospolitsze to:

Bombus terrestris – trzmiel ziemny
Bombus lucorum – trzmiel gajowy
Bombus hortorum – trzmiel ogrodowy
Bombus lapidarius – trzmiel kamiennik
Bombus pascuorum – trzmiel rudy

Najczęściej są czarne, z dwoma lub trzema żółtymi pasami i białym odwłokiem. Zdarzają się gatunki całe żółte czy rude lub czarne posiadające odwłok czerwony. Od pszczoły miodnej są większe, silniej owłosione i grubsze. Aparat żądłowy pszczoły miodnej jest tworem chitynowym, właściwym tylko samicom, i stanowi odpowiednik pokładełka innych owadów.

Żądlenie u pszczoły miodnej polega na podgięciu i rozwarciu końców odwłoka, wysunięciu żądła i wbiciu go w skórę ofiary. Za pomocą mięśni szczecinki (kolejno jedna i druga) przesuwają się ku przodowi, a następnie wskutek odkształceń swych łukowatych, sprężystych części powracają do położenia pierwotnego. Kształt zadziorów na szczecinkach uniemożliwia wyciągnięcie ich ze skóry ofiary. Przy próbach cofnięcia jednej ze szczecinek następuje zagłębienie się drugiej wraz z częścią sztyletową rynienki żądłowej. W przypadku użądlenia człowieka, innego ssaka lub ptaka cały aparat żądłowy odrywa się i pozostaje w skórze ofiary. Obok pęcherzyka jadowego i aparatu żądłowego z odwłoka zostaje wyciągnięty również ostatni węzeł nerwowy odpowiedzialny za ruchy żądła. W następstwie tego szczecinki nie pozostają bez ruchu, żądło zagłębia się w ciele ofiary, nadal wprowadzając jad do jej ciała. Pszczoła pozbawiona aparatu żądłowego może jeszcze żyć kilka dni. Jeśli jednak wraz z nim oderwaniu ulegnie przewód pokarmowy pszczoła ginie w krótkim czasie. W czasie użądlenia pszczoła może wprowadzić w ciało ofiary około 0,012 mg jadu w tym od 50 μg do 140 μg białek , pomimo że woreczek jadowy zawiera nawet ponad 300 μg jadu.

Osy, które mają zdolność wielokrotnego żądlenia (nie tracą aparatu żądłowego), uwalniają mniejszą dawkę jadu podczas pojedynczego użądlenia (ok. 1,7–17 μg jadu).

Informacje dotyczące składu jadu i alergenów w nim zawartych stanowią podstawę prawidłowej diagnostyki i leczenia alergii na jad owadów błonkoskrzydłych.

Użądlenie przez owada może wywołać:

prawidłową reakcję miejscową na użądlenie
dużą reakcję miejscową (obrzęk o średnicy >10 cm utrzymujący się >24 godzin)
ogólnoustrojową reakcję anafilaktyczną
ogólnoustrojową reakcję toksyczną
reakcję nietypową (np. zapalenie naczyń, uszkodzenie nerek, gorączkę, małopłytkowość i in.)

Alergeny owadów błonkoskrzydłych

Struktura i budowa większości alergenów głównych jadu owadów błonkoskrzydłych została opisana łącznie z sekwencją aminokwasową.

Najważniejszym składnikiem jadu pszczoły miodnej (12–15% suchej masy) jest Api m 1 – fosfolipaza A2 mająca działanie cytotoksyczne i cytolityczne . Ważnym alergenem jadu pszczoły jest również Api m 2 – hialuronidaza, w 50% zgodna z sekwencją aminokwasów hialuronidazy os. Alergenem mniejszym, choć stanowiącym 50% suchej masy jadu pszczoły miodnej, jest melityna (Api m 4) . Jad trzmieli zawiera fosfolipazę A2 (Bom p 1), proteazę, hialuronidazę i fosfatazę kwaśną. Jad os zawiera przede wszystkim fosfolipazę A1, hialuronidazę i antygen 5.

Reakcje krzyżowe.

W przypadku kwalifikacji do immunoterapii szczególnie istotny jest wybór jadu i różnicowanie pomiędzy rzeczywistym podwójnym uczuleniem a reakcjami krzyżowymi . Istnieje duże podobieństwo między jadami i alergenami różnych gatunków pszczół, a struktura alergenu głównego – fosfolipazy A2 – jest w wysokim stopniu identyczna .

Jad trzmieli jest w większym stopniu zróżnicowany. Jednak fosfolipaza A2 jadu trzmiela jest jedynie w 53% identyczna z fosfolipazą A2 jadu pszczoły. Pomimo tego obserwowana jest reaktywność krzyżowa między jadami pszczoły miodnej i trzmiela. Pomiędzy jadami różnych gatunków podrodziny osowatych występuje duża częstość reakcji krzyżowych. Alergeny jadów różnych gatunków os (Vespula) wykazują podobieństwo sięgające 95% . Reaktywność krzyżowa pomiędzy jadami osy (Vespula), szerszenia (Vespa) i Dolichovespula oraz klejanek (Polistes) jest mniejsza niż pomiędzy jadami różnych gatunków . Za reakcje krzyżowe pomiędzy jadami pszczół i os odpowiedzialna jest hialuronidaza. Sekwencja aminokwasów hialuronizady pszczoły miodnej i osy jest w 50% zgodna, co może być powodem reaktywności krzyżowych. Jednak dodatnie testy z jadem owadów mogą być zarówno wynikiem współistnienia uczulenia, jak i reakcji krzyżowych związanych z rozpoznawaniem przez swoiste IgE epitopów różnych antygenów. Szczególnie istotne w tych reakcjach są epitopy zawierające reszty węglowodanowe.

Najważniejsze alergeny jadu owadów blonkoskrzydłych

Opracował dr med. Piotr Rapiejko na podstawie: Rapiejko P., Lipiec A.: Alergeny jadu owadów błonkoskrzydłych. Alergoprofil 2006, 2, 3: 17-22.
W opracowaniu całego działu "Alergeny" wykorzystano następującą bibliografię